Wykopaliska

Udział Polski w badaniach Spitsbergenu

[fragmenty z pracy doktorskiej dr Błażeja Błażejowskiego]

Polskie badania Spitsbergenu rozpoczęły się jeszcze w latach trzydziestych XX wieku i dostarczyły poważnych osiągnięć poznawczych, a także obfitych kolekcji skamieniałości. Nie wiemy dokładnie, który z Polaków po raz pierwszy dotarł na Spitsbergen. Wśród uczestników rosyjskiej wyprawy na Spitsbergen 1899-1900 roku w ramach szwedzko-rosyjskiej wyprawy Arc-of-Meridian Expedition zimującej nad fiordem Hornsund był Polak, astronom, J. Sikora. Pamiątką po jego pobycie jest nazwa lodowca na północno-wschodnim wybrzeżu Sorkapp Land - Sykorabreen. Drugim według źródeł pisanych Polakiem na archipelagu był H. Arctowski, wielki podróżnik, badacz Antarktyki i innych rejonów polarnych, który w 1910 roku jako członek grupy naukowej brał udział w francuskiej wyprawie polarnej na statku "Ile de France". Do lat trzydziestych XX wieku udział Polaków w badaniach krajów polarnych, choć znaczący, miał jednak charakter incydentalny. W 1932 roku trzech Polaków, Cz. Centkiewicz, S. Siedlecki i W. Łysakowski, pracowało w ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego na Wyspie Niedźwiedziej.

Pierwsza Polska Wyprawa na Spitsbergen miała miejsce w 1934 roku. Wyniki badań kartograficznych, wraz z mapą opartą na opracowaniach fotograficznych, opublikowali Zawadzki (1935, 1936) i Zagrajski (1935) w „Wiadomościach Służb Geograficznych”. W roku 1959 w „Studia Geologica Polonica” ukazała się praca S. Z. Różyckigo, która stanowi opracowanie materiałów zebranych na Ziemi Torella w czasie tej wyprawy. To po tej wyprawie pojawiły się na mapach Svalbardu, takie nazwy jak: Góra Kopernika, grzbiet Piłsudskiego, góry i pasma górskie: Ostra Brama, Warszawa. Wyprawa ta miała miejsce trzy lata po podpisaniu przez Polskę układu, zawartego 9 lutego 1920 roku w Paryżu, który oddawał terytorium Svalbardu pod zarząd Królestwa Norwegii z zastrzeżeniem, że wszystkie strony układu, a także te, które w przyszłości do niego przystąpią, będą posiadały, m.in. swobodę działań naukowych.

W ramach udziału polskich uczonych w pracach II Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-1958) zorganizowano w 1957 roku złożoną z 37 osób wyprawę w okolice fiordu Hornsund na południowo-zachodnim Spitsbergenie. Kierownikiem tej ekspedycji był prof. Stanisław Siedlecki znany badacz obszarów polarnych, geolog i taternik. W ciągu sezonu letniego w Zatoce Białego Niedźwiedzia (norweska nazwa Isbjörnhamna), została zbudowana baza stwarzająca względnie dobre warunki pracy zarówno dla grupy zimującej, jak i grup letnich. W tym samym roku, prof. Krzysztof Birkenmajer, wykonał w obszarze położonym na północ od Hornsundu, południowy Spitsbergen, mapę geologiczną formacji metamorficznej Hecla Hoek w skali 1:50 000, opracowując jej stratygrafię i tektonikę, oraz znajdując kilka stanowisk z fauną ramienionogów i trylobitów kambryjskich, należących tu do wielkich rzadkości. Prof. Birkenmajer wykonał również dokumentację fotograficzną obejmującą północne wybrzeże Hornsundu.

Kolejne Polskie Wyprawy Spitsbergeńskie w latach 1959 i 1960 miały na celu kontynuację badań rozpoczętych w czasie wypraw III Międzynarodowego Roku Geofizycznego. W czasie tych wypraw  prowadzono badania późnopaleozoicznych i wczesnomezozoicznych utworów zachodnich i wschodnich wybrzeży półwyspu Sörkap (Siedlecki 1964; Siedlecki i Turnau 1964), badania sedymentologiczne w profilu osadów karbonu, permu i triasu wnętrza Hornsundu (Birkenmajer 1964; Siedlecka 1968). Birkenmajer (1964) przeprowadził korelację utworów formacji Treskelodden ze schematami podziału stratygraficznego ustalonymi dla innych obszarów Spitsbergenu. Na podstawie zebranych materiałów opisano skamieniałości otwornic bentosowych (Liszka 1964), ramienionogów, korali, mszywiołów (Czarniecki 1964), małży, ślimaków i trylobitów (Czarniecki 1969). Ponadto Czarniecki scharakteryzował utwory i zespoły skamieniałości występujące w warstwach Treskelodden, wskazując, że warstwy te powstawały w strefie płytkiego szelfu, normalnie zasolonego ciepłego morza, a nie są osadem cyklicznej sedymentacji fluwialno-morskiej.

W latach 1964 - 1965 w czasie kolejnych Polskich Ekspedycji Naukowych na Spitsbergen S. Siedlecki zebrał bogatą kolekcję permskich mszywiołów, opracowaną później przez Małeckiego (1968, 1977). W latach 1977 i 1979 opublikowane zostały wyniki badań prowadzonych przez K. Birkenmajera w czasie kilku ekspedycji polarnych.

W latach 1975-1979 Zakład Paleozoologii, obecnie Instytut Paleobiologii PAN zorganizował cztery wyprawy na Spitsbergen, których celem były prace terenowe oraz zdobycie własnych materiałów i kolekcji skamieniałości do badań paleontologicznych. Inicjatorem tych wypraw była prof. Gertruda Biernat.

Pierwsza wyprawa w roku 1974 działała 3 miesiące w rejonie fiordu Hornsund. Kierownikiem tej wyprawy był prof. K. Birkenmajer z Zakładu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie, w jej skład wchodzili: M. Kuczyński - kierownik techniczny, oraz pracownicy naukowi – G. Biernat, A. Baliński, K. Małkowski oraz A. Nowiński. Celem wyprawy była eksploatacja fauny bezkręgowców, głównie koralowców i ramienionogów, z osadów permu i karbonu w rejonie Burgerbukta-Treskelen oraz Polakfjellet-Grimfjellet. Prace prowadzone były w oparciu o zbudowaną własną bazę-domek „Horridonia Hytte”, który służył wielu następnym wyprawom aż do dziś.

Druga wyprawa w 1975 roku, w składzie: prof. Hubert Szaniawski (kierownik), J. Fedorowski, K. Małkowski, M. Szulczewski i R. Wrona, kontynuowała badania poprzedniej wyprawy poszerzone o badania formacji staropaleozoicznych, kambru i ordowiku w rejonie fiordu Hornsund (grzbiet Sofiekammen) i na Ziemi Południowego Przylądka – Sørkap Land (masyw Flakfjellet).

Trzecia wyprawa w 1976 roku, w składzie: prof. Gertruda Biernat (kierownik), A. Gaździcki, K. Małkowski, W. Skarżyński i J. Trammer prowadziła badania formacji permskich, triasowych i jurajskich w rejonie fiordów Bellsund i Van Keulen (Reinodden) oraz Isfjordu, w środkowej części Spitsbergenu (Gaździcki i Trammer 1977).

Czwarta wyprawa w 1979 roku, w składzie prof. Gertruda Biernat (kierownik), A. Baliński, C. Kulicki, K. Małkowski i A. Wierzbowski z Uniwersytetu Warszawskiego, prowadziła badania osadów permskich, triasowych i jurajskich wzdłuż południowego brzegu Isfjordu, w rejonie Skansbukta, Coloradofjella, Belvedere i od Elveneset po Deltaneset, a także u ujścia Isfjordu, w rejonie Kapp Starostin, Festningen, Kongresdalen i Linnedalen (Małkowski i Hoffman 1979). W tym samym roku K. Małkowski i R. Wrona prowadzili badania formacji permo-karbońskich, triasowych i jurajskich na północnym brzegu fiordów Bellsund i Van Mijen.

Wszystkie cztery niewielkie wyprawy, choć dysponowały skromnymi środkami logistycznymi (plastikowe łódki z doczepnym 8 KM silnikiem), zgromadziły dokładną dokumentację szczegółowych obserwacji paleoekologicznych i sedymentologicznych oraz dostarczyły bogatych materiałów paleontologicznych. Opracowane materiały były przedmiotem kilku doktorskich i habilitacyjnych dysertacji i były systematycznie publikowane w renomowanych czasopismach naukowych. W latach 1982 i 1991 wydano 2 tomy „Paleontologia Polonica”, poświecone badaniom na Spitsbergenie.

Opublikowano w nich m.in. dane na temat warunków sedymentacji i stanu zachowania koralowców z grupy Tabulata i Rugosa (Fedorowski 1982; Nowiński 1982). Została zebrana również kolekcja ślimaków i małży (Karczewski 1982), ramienionogów (Biernat i Birkenmajer 1981; Małkowski 1982, 1988), małżoraczków (Olempska i Błaszyk 1996). Badania sedymentologiczne, pozwoliły na określenie warunków sedymentacji formacji Treskelodden, jako odpowiadających strefie oddziaływania facji aluwialnej na osady płytkomorskie (Birkenmajer 1984b). Badania poświęcone późnopermskiej formacji Kapp Starostin pozwoliły na opracowanie modelu facjalnego dla osadów tej formacji. Z utworów formacji Kapp Starostin zostały również opracowane konodonty (Szaniawski i Małkowski 1976).

W ostatnim dziesięcioleciu badania paleontologiczne kontynuowano podczas kilku wypraw. W sezonie letnim 1997, A. Gaździcki i A. Kaim, w 1998 r. K. Małkowski, oraz w 2005 A. Gaździcki i B. Błażejowski, prowadzili badania utworów i zespołów biotycznych z pogranicza paleozoiku i mezozoiku południowego Spitsbergenu (Błażejowski 2004, 2009; Błażejowski i Gieszcz 2013; Błażejowski i in. 2006, 2013). W roku 2010 B. Błażejowski (Instytut Paleobiologii PAN) wziął udział w Norweskiej Ekspedycji na Spitsbergen i Wyspę Niedźwiedzią (Gorzelak i in. 2013; Nielsen i in. 2013).

W latach 2010-2012 Krzysztof Hryniewicz wziął trzykrotnie udział w wyprawie Muzeum Historii Naturalnej w Oslo, eksplorującej kopalne zespoły faunistyczne (gady morskie i bezkręgowce bentosowe) z pogranicza jury i kredy centralnego Spitsbergenu. W roku 2015, już jako adiunkt w Instytucie Paleobiologii PAN odbył on wyprawę poszukującą faun kopalnych źródeł węglowodorowych w osadach paleocenu tej wyspy. Wyjazd został zorganizowany i odbył się wspólnie z A. Kaimem z IP PAN, a udział w nim wzięli badacze z Norwegii, Szwecji i Wielkiej Brytanii.